2. Advies tussen interpreteren en inspireren

”De ARO heeft meer een toetsende rol bij concrete ruimtelijke ontwikkelingen en kijkt vooral naar de korte termijn, terwijl de Provinciaal Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit (PARK) niet reageert op concrete plannen, maar meer agenderend adviseert over de grote opgaven die het landschap van Noord-Holland raken en kijkt naar de langere termijn. Verder ziet de ARO verschillende plannen langs komen en kan daarin trends signaleren”. Zo duidde Steven Slabbers, de PARK van Noord-Holland, in het kennismakingsgesprek dit jaar het verschil in positie en in het werken aan ruimtelijke kwaliteit.

De start van het gesprek is de constatering dat een adviescommissie Ruimtelijke Kwaliteit in het algemeen, door de werkwijze, op een heel concrete en directe wijze een bijdrage levert aan ruimtelijke kwaliteit. De samenstelling van de commissie en het planstadium spelen hierin een belangrijke rol. De ervaring is: hoe breder de expertise en eerder het advies, hoe beter. Deze ervaring sluit nu juist ook mooi aan bij de bedoeling van de nieuwe Omgevingswet. Echter de formele taak van de ARO is plannen toetsen. Het eerste toetsingskader voor de ARO is de Leidraad Landschap en Cultuurhistorie, maar daarnaast zijn er andere en bovenliggende kaders die een rol spelen.

Irmgard: Past het begrip toetsen wel bij wat de ARO beoogt? De Leidraad biedt weliswaar een doorwrocht kader voor toekomstgerichte advisering en de informatiekaart Landschap en Cultuurhistorie toont de beschermingsregimes die in de provincie Noord-Holland voor locaties gelden. De taak van de ARO is niet toetsen of iets wel of niet mag, maar advisering over de ruimtelijke kwaliteit van een locatie, vanuit een publiek belang. Vanuit het besef dat goede ruimtelijke kwaliteit nut en noodzaak van het moment overstijgt en er voor iedereen is, nu en in de toekomst. Misschien is het stellen van vragen aan indieners door onafhankelijke en deskundige leden daarom wel de belangrijkste taak van de ARO: bewustmaken van het bredere, maatschappelijk doel van de voorgestelde plannen, dus ruimtelijke kwaliteit voor de langere termijn.

Ellen: Ik vind het aantrekkelijke van de ARO als  instrument ruimtelijke kwaliteit dat, onafhankelijk van het type ontwikkeling, omvang of planstadium, er in één bijeenkomst een concreet integraal advies opgesteld wordt. Het gesprek met de aanvrager en de discussie tussen commissieleden leidt formeel tot een advies aan het college, maar de aanvrager kan hiermee praktisch direct aan de slag. De samenstelling van de commissie biedt verschillende perspectieven op het vraagstuk, concrete inbreng en oplossingsrichtingen, dan wel vragen ter overweging in het vervolgproces. Vaak wordt ook een bredere analyse van de opgave hieraan gekoppeld en de kenmerken en kansen van de locatie en het programma benoemd. De feitelijke taak van de ARO is plannen te toetsen, maar in de praktijk is er eerder sprake of juist ook sprake van een gesprek dat gaat over kansen, locatie, planinterpretatie en inspiratie. Dus de opgave is: ‘toetsen tussen interpreteren en inspireren’.

“Ik vind het aantrekkelijke van het instrument ARO, dat onafhankelijk van het type ontwikkeling, omvang of planstadium, er in één bijeenkomst een concreet integraal advies opgesteld wordt.”

Irmgard: De ARO past door zijn interdisciplinaire samenstelling in wat de Omgevingswet beoogt: zorg voor goede omgevingskwaliteit is een maatschappelijk doel. Elke ingreep heeft daarom baat bij een gesprek over kansen en mogelijkheden met alle betrokkenen, zoveel mogelijk vooraf en niet incidenteel of marginaal toetsend achteraf. Daarbij past geen ARO met een uitstraling van een toetsorgaan. Vergaderen op locatie met betrokkenen lijkt daarom vanzelfsprekender. Hoe bijzonder het provinciehuis in Haarlem ook is, een vergaderzaal met ARO-leden aan de ene kant, en de initiatiefnemer van het project aan de andere kant van een indrukwekkende tafel, scheppen wel afstand.

Ellen: In het gesprek stappen we al gauw over die afstand overheen, maar zeker in een eerste fase van het gesprek, zou overleg op locatie een extra dimensie opleveren. Naast de planbesprekingen voert de ARO ook overleg met provincieambtenaren over beleid in ontwikkeling dat het werk van de ARO raakt. Dit jaar waren er bijvoorbeeld gedachtewisselingen over de Omgevingsvisie NH2050, landschappelijke beschermingsregimes in de Omgevingsverordening en over de omgevingskwaliteit IJsselmeergebied. De rol van de ARO is hier niet adviserend. Wel brengen we onze praktijkervaring in vanuit de verschillende opgaven die ons in de afgelopen jaren zijn voorgelegd en uiteraard ook uit de eigen praktijk.

In de plannen die in de afgelopen jaren aan de ARO zijn voorgelegd zijn de volgende 5 typen opgaven te onderscheiden. Bedrijfsuitbreidingen en verplaatsingen, recreatieve ontwikkelingen en uitbreidingen, dorpsuitbreidingen, energieparken en grotere ingrepen in het landschap, zoals infrastructuur en kustontwikkeling. Al deze opgaven verschillen in type opdrachtgever of initiatiefnemer, programmatische omvang, mate van impact op het landschap en het stadium en doorlooptijd van planvorming. In 2019 zijn er vier concrete plannen aan de ARO voorgelegd; twee dorpsuitbreidingen, een zonnepark en Strandeiland IJburg. Deze illustreren, ondanks het beperkte aantal, de diversiteit van advisering. Over de nieuwbouwplannen op locatie Remmerdel in Warmenhuizen, gemeente Schagen, dachten we mee in een heel vroeg stadium. Bij de woningbouw op Strandeiland IJburg was het advies net op tijd binnen de termijn van de ter inzagelegging. Dat levert een totaal ander gesprek op over de betekenis en de context van het project. De Zuiderzee van toen is nu het open IJmeer en dit transformeert in de toekomstperspectieven naar het IJmeerpark. Een masterplan van ruim 20 jaar geleden wordt uitgewerkt in een nieuwe werkelijkheid.

Irmgard: De bijdrage van een cultuurhistoricus in de ARO is natuurlijk primair te wijzen op de betekenis van wettelijk beschermde gebieden en monumenten. Hun waarden zijn beschermd, omdat ze van algemeen belang zijn. Maar erfgoed is meer en bovendien dynamisch: wat van waarde is, bepaalt elke tijd opnieuw. Daarom speelt de eigentijdse beleving van beschermde waarden zo’n grote rol. De cultuurhistoricus kan het betreuren dat Nescio’s zicht vanaf de Diemerzeedijk op de zonsopgang boven een open Zuiderzee verloren is gegaan, maar weet ook dat dit een moment (1918) in de geschiedenis was. Bewustmaking van de levensloop van een plek die als identiteit wordt ervaren is zijn taak. Zo bleek tijdens de bespreking van het Strandeiland dat het belangrijk is om de Stelling van Amsterdam als een samenhangend stelsel van onderdelen blijvend te kunnen beleven, evenals de dijken van Waterland, en aan te dringen op het inzichtelijk maken van de effecten op deze cultuurhistorische waarden. Het uiteindelijke doel van het kwaliteitsadvies is, lijkt me, dat er een breed gedeelde overtuiging ontstaat dat het IJmeerpark opnieuw schoonheidservaringen moet kunnen oproepen, verdiept door het bewustzijn van de voortdurende verandering van dit landschap van water en mensen, zo wezenlijk de identiteit van de locatie.

Ellen: Met het aspect ‘beleving’ maak ik de schaalsprong naar advisering over de dorpsuitbreiding. De hoofdvragen voor de ARO zijn hier: hoe ligt de dorpsuitbreiding in het landschap en hoe is de relatie met het dorp vormgegeven? Met name de randen spelen hierin een belangrijke rol, maar ook is de kwaliteit daarvan in de toekomst geborgd. Uiteindelijk raken deze vragen direct de hoofdopzet en daarmee de ingrediënten van het plan en de fasering. Verrassend vond ik het gesprek over de nieuwbouwlocatie Remmerdel. Normaal gesproken worden alleen plannen voorgelegd waarin nut en noodzaak is bepaald. In dit geval niet. De gemeente gaf een inkijkje in het karakter van het dorp en het participatieproces dat had plaatsgevonden. In de bespreking van het plan dat werd voorgelegd, kon de ARO van hieruit aanbevelingen doen over de hoofdstructuur en zelfs het programma in relatie tot de betekenis voor de toekomstige bewoners. Opvallend is ook dat maatregelen met betrekking tot duurzaamheid een algemene toepassing lijken te krijgen. Als het over de beleving en betekenis gaat, dan moet de typisch dorpse uitvoering van duurzaamheid nog uitgevonden worden lijkt het. Ik denk dat de dorpsbewoner bijvoorbeeld niet zit te wachten op een zogenaamde ‘parkeerkoffer’. Dit is een parkeeroplossing die je vaak in stedelijk gebied ziet, waarbij het parkeren is geconcentreerd op een plek in een straat in plaats van bij je huis.

“Windmolen- en zonneparken zijn niet anders dan een nieuwe fase in dit doorlopende verhaal, maar hoe bereik je goede omgevingskwaliteit?”

Irmgard: Tot slot nog een schaalsprong. Met groot gemak kun je stellen dat energieopwekking een wezenlijk kenmerk is van de provincie Noord-Holland: het cultuurlandschap is er voor een groot deel door bepaald. Bossen verdwenen om vuur te kunnen maken; deze werden vanaf de negentiende eeuw opnieuw aangeplant vanuit de energiebehoefte van de industrialisatie. Veel meren ontstonden door het steken en baggeren van turf, terwijl molens venen en meren droogmaalden. Windmolen- en zonneparken zijn niet anders dan een nieuwe fase in dit doorlopende verhaal, maar hoe bereik je goede omgevingskwaliteit? Bij zonnepark De Doorbraak was bij de indieners al aandacht voor dit vraagstuk. Toch was de ARO zeer kritisch. Het voornemen om de openheid van de polder niet te verstoren door beplanting rondom achterwege te laten, stuitte op andere opvattingen over de meerwaarde voor natuur en medegebruik. Vanuit cultuurhistorie werd gewezen op de bijzondere wordingsgeschiedenis, waar tijdsgebonden waardering zo’n duidelijke rol in had gespeeld. Bij de historische kreek Lotmeer kwam in de naoorlogse jaren immers een vuilstort. Voorgesteld werd om de kreek als doorbraakrestant van de zee meer beleefbaar te maken. Andere leden bepleitten vanuit hun perspectief om meer biodiversiteit en wateropvang, en voor meer ruimtelijke kwaliteit in het bijzonder aan de randen. Zo adviseerde de ARO in gezamenlijkheid voor duidelijke maatschappelijke meerwaarde van het zonnepark dat geen incident in het landschap mag zijn.

In deze bijdrage hebben Ellen en Irmgard de toetsende rol van de ARO, aan de hand van de in 2019 behandelde plannen, ingekleurd. Concluderend zou gesteld kunnen worden dat de ARO wellicht minder een toetser is, maar eerder een multidisciplinair adviesteam. Die rol zo beschouwend, zouden de kansen hiervan juist in de verschillende planstadia waarin de ARO adviseert, verkend kunnen worden. Immers, het doel is bij te dragen aan ruimtelijke kwaliteit in het algemeen belang. Een gedachte-experiment dat door de omgevingswet wordt gestimuleerd!