4. Landschap als spiegel van maatschappelijke opgaven

Klaas Jan: ‘Hoe zit het met de relatie tussen landschappelijke kwaliteit en urgentie van de opgave?’ Die vraag speelt bij mij al langer en zou ik in dit gesprek graag wat verder willen uitdiepen.

We hebben als ARO bijvoorbeeld een advies gegeven over zonnepark De Doorbraak in Anna Paulowna. Wat me daarbij opviel was dat het provinciaal beleid nog erg kneedbaar is. Een deel van de projecten voor zonneakkers vormt een uitzondering op het eerder opgestelde zonnebeleid en is alleen mogelijk als ze aangewezen worden als zogenaamd stimuleringsgebied. Het plan voor het zonnepark De Doorbraak is daar een voorbeeld van. Er is volop discussie over zonneparken, ook als onderdeel van de Regionale Energiestrategieën, maar de krachten of drijfveren achter het beleid en de keuzen zijn mij niet altijd even helder, evenals de richting die het op zal gaan. Mijn vraag daarbij aan jou Ingeborg: ‘Welke positie zou de ARO hierin moeten bekleden?’

Ter toelichting iets meer over die krachten en drijfveren: Aan de ene kant heb je de doorgaans negatief getinte maatschappelijke discussie, ondersteund door bijvoorbeeld de afhoudende stellingname van Rijksadviseur voor de Fysieke Leefomgeving Berno Strootman. Daar tegenover staan de afspraken in het Klimaatakkoord van Parijs, de Nederlandse vertaling daarvan, de Urgenda eis, en de steeds voelbaarder signalen van klimaatverandering. Doorrekeningen tonen aan dat daken volleggen met zonnepanelen onvoldoende is om op tijd aan de opgave voor schone energie te voldoen. Al deze zaken onderstrepen de urgente noodzaak van de energietransitie. En daarbij zijn ook de ‘maatschappelijke meerwaarden’ belangrijk, het meervoudig gebruik van zonneparken. Met name herstel van biodiversiteit is naast energie en klimaat een even zo urgente opgave. Met landschappelijke elementen en geoptimaliseerde inrichting is juist met zonneparken een substantiële ondersteuning van biodiversiteit mogelijk.

Ingeborg: Goede vraag Klaas Jan. In het geval van het zonnepark De Doorbraak hebben wij op basis van het concrete planvoorstel geadviseerd om de ‘landschapspijn’ te verzachten en andere opgaven mee te koppelen. De plek waarop dit zonnepark landde stond niet meer ter discussie, terwijl deze locatie op het eerste gezicht niet voor de hand ligt. Je zou bijvoorbeeld verwachten dat de zonneakker op, in plaats van naast de vuilstort gepland zou worden. In het huidige plan is het meer een incident in het landschap dat erg dicht bij de voormalige kreek ligt. Een visie op zonne-energie voor dit stimuleringsgebied, waarbij een nieuw, kwalitatief goed landschap ontstaat waar hernieuwbare energie onderdeel van uitmaakt, ontbreekt vooralsnog. Zo’n visie zou eigenlijk het startpunt moeten zijn.

We zouden als verzameling van experts, die ervaring opgedaan heeft in het land, kunnen bijdragen aan het scherpen van de provinciale blik, op een moment dat deze zich nog aan het vormen is. We kunnen de provincie, en ook initiatiefnemers, dus eerder in het proces adviseren over het ontwikkelen van zonnevelden, eerst in algemene zin en vervolgens meer specifiek in stimuleringsgebieden.

“We zouden als verzameling van experts kunnen bijdragen aan het scherpen van de provinciale blik, op een moment dat deze zich nog aan het vormen is.”

Overigens staat voor mij wel buiten kijf dat we zuinig met de ruimte van ons landschap om moeten gaan. Zonne-energie is daarbij een van de hernieuwbare energievormen, maar wel een die we zoveel als mogelijk moeten koppelen aan bestaande objecten, zoals daken, aan vernieuwing van het landschap of aan ander grondgebruik.

Klaas Jan: Het gevaar van de adviserende en reflecterende rol bij die je noemt is dat er weer een advieslaag bij komt, met alle traagheid die dat misschien oplevert. Ik wil vooral de aandacht vestigen op de betekenis en urgentie van de maatschappelijke opgave (energie, klimaat, biodiversiteit) en de invloed daarvan op de hiërarchie van belangen in onze huidige advisering per project. Bij nieuwe ontwikkelingen moet aandacht zijn voor bestaande landschappelijke kwaliteiten, maar daarmee zouden essentiële ontwikkelingen zoals de energietransitie en klimaatbeheersing niet mogen worden gefrustreerd. Deze brede maatschappelijke urgentie kan zelfs een geaccepteerde nieuwe laag in het landschap opleveren. Ik zou een opgave voor een zonnepark willen omarmen en meer positief kijken hoe deze in het landschap is in te passen en wat de integrale meerwaarde is voor het landschap.

Voor 2020 zouden we wellicht een thematische bijeenkomst kunnen organiseren, waarin we tot een onderbouwd advies komen om daarmee het provinciale beleid wat betreft ‘zon in het landschap’ aan te scherpen en te verbreden tot wat de bijdrage van ‘zon’ aan de landschappelijke kwaliteit, dus als nieuwe laag in het landschap, zou kunnen zijn.

 Ingeborg: We moeten versnellen met het opwekken van hernieuwbare energie, maar wel op zo’n manier dat het landschap niet in de uitverkoop staat en we nieuwe kwaliteiten kunnen toevoegen. Mijn ervaring is helaas dat dit bij zonnepark-opgaven meestal maar in beperkte mate mogelijk is. Vaak wordt de kavel zoveel mogelijk volgepropt met zonnepanelen, of er zijn andere beperkende redenen. Kortom, er is een groot spanningsveld tussen het omarmen van de opgave en het huidige ruimtelijke resultaat van losse zonnevelden in het landschap.

Mijn vraag aan jou gaat over camping ‘t Noorder Sandt, een planontwikkeling waar we eerder als ARO over hebben geadviseerd en die me sterk is bijgebleven. Het uitbreiden van campings langs de Nederlandse kust legt altijd een claim op het landschap, maar kan wel goed gekoppeld worden aan het grotere thema biodiversiteit. Hoe kijk jij hier tegenaan en vind je dat dit plan op dit vlak hier voldoende uit heeft gehaald?

Klaas Jan: Economisch zijn vakantieparken van belang voor een regio, maar ze staan in de hiërarchie van relevante afwegingsaspecten voor het landschap toch een stuk lager op de urgentieladder.

Interessant is wel dat je hier de link legt met biodiversiteit. Zoals bekend is de natuurwaarde van het landelijk gebied in 30 jaar tijd met meer dan 75% gedaald. Zeker in de intensieve landbouwgebieden. De recreatieparken zijn inderdaad een kans voor biodiversiteit. Integratie van natuur en andere functies is niet alleen logisch en leuk, maar ook bittere noodzaak. Recreatieparken hebben veel relatie met het historisch landelijk gebied, met zijn kleinschaligheid en variatie, zijn rommeligheid, afwisseling van zon en schaduw en onbeheerde overhoekjes. Dit geeft veel van de voldoening die men in de vrije tijd zoekt. Maar het is dus ook voor de basis-natuur, de niet heel kritische soorten die wel essentieel zijn voor de voedselpiramide en het functioneren van het ecosysteem, fantastisch. Zeker als een vakantiepark met dat aspect in het achterhoofd is ontworpen.

“Integratie van natuur en andere functies is niet alleen logisch en leuk, maar ook bittere noodzaak.”

Mijn volgende vraag aan jou gaat over die rommeligheid in het landschap. Wij zijn in het beleid geneigd om te streven naar absolute landschappen, echt ruige natuur of juist strak georganiseerde droogmakerijen. Zie jij mogelijkheden hoe we die rommeligheid in criteria bij de beoordeling van plannen kunnen meenemen?

Ingeborg: De behoefte aan opschaling van de vrijetijdseconomie is een ontwikkeling die beslag legt op het landschap. De vraag is dan altijd: gaat er alleen maar ruimte verloren of krijg je er ook kwaliteit voor terug? Ik zie bij deze ontwikkelingen inderdaad een kans om aan natuurbouw te doen en hoop stiekem dat we ooit nog eens een uitbreidingsplan voorgelegd krijgen dat – anders dan anders – inzet op een lage dichtheid van recreatiewoningen, gecombineerd met natuurbouw.

Het thema verrommeling stelde Rijksadviseur Mels Crouwel al tussen 2004 en 2008 aan de kaak en is nog steeds actueel. Met name daar waar de ruimte open is en een nieuwe ontwikkeling echt neigt op te rukken. Een voorbeeld is de ‘verdozing’ van het landschap die bijvoorbeeld zichtbaar is vanaf de snelwegen, daar waar we eerst nog de verte in keken. In de plannen die wij voorgelegd krijgen vind ik dat we indirect zeker ook op verrommeling beoordelen, zowel in het landschap alsook op de kavel zelf.

Mijn vervolgvraag: wie moet volgens jou de regie pakken bij het realiseren van ruimtelijke kwaliteit in de dorpsranden? Het afgelopen jaar hebben we een aantal woningbouwplannen in dorpsranden beoordeeld, die binnendorps niet konden worden opgelost.

Klaas Jan: Uit je antwoord over de vakantieparken begrijp ik dat niet helemaal duidelijk ben geweest. Ik denk dat er een groot verschil is tussen ‘verrommeling’ (negatief) en ‘rommeligheid’ (in zekere mate wat mij betreft positief). Wat betreft verrommeling ben ik het met je eens. Rommeligheid daarentegen zegt iets over diversiteit in het landschap. Een (verplichte?) beperking van het aantal recreatiewoningen per hectare in vakantieparken zou een mooi instrument zijn om de diversiteit dit soort gebieden te vergroten, en daarmee ook natuurinclusiviteit te stimuleren. De gederfde inkomsten zouden misschien door beprijzing van biodiversiteit terug te verdienen zijn, zoals CO2-fixatie al doet in een aantal projecten. Dat is een studie en gedroomde ontwikkeling op zich, misschien iets voor volgend jaar.

Overigens, de ontwikkeling van die vakantieparken in het landschap kan natuurlijk wel tot verrommeling leiden, zeker als er geen interactie is met het landschap. Dat sluit ook aan op je vraag over de kwaliteit van en de regie op dorpsranden. Je zou altijd moeten streven naar een transparante en recreatief toegankelijke groenrand, als verplicht onderdeel van dit soort ontwikkelingen. Transparant, omdat ik allergisch ben voor ‘schaamgroen’. Je moet juist zorgen dat deze ontwikkelingen een relatie hebben met het landschap. Recreatief toegankelijk, omdat door een openbaar pad langs de buitenzijde van privépercelen de dorpsrand zich niet als achterkant, maar als representatieve voorkant zal ontwikkelen. En verplicht, omdat je daarmee forceert dat het al vanaf het begin een plek krijgt in de exploitatie. Als deze groenzone dan ook nog de biodiversiteit van het mooi rommelige dorps- of vakantiepark-milieu verbindt aan het landschap, zitten we helemaal goed.

Ingeborg: Wat ik in zijn algemeenheid een boeiende opgave voor de dorpsrand vind is hoe de interactie tussen dorp en landschap kan worden verbeterd. De kwaliteit van de rand – waar twee werelden samenkomen – is zeer groot, maar wordt vaak onvoldoende benut. Hoe mooi zou het zijn als we in de toekomst nog initiatieven zien langskomen, die deze verbinding verbeteren en ook nog op andere manieren een impuls aan de dorpsrand weten te geven. Bijvoorbeeld door bij te dragen aan klimaatrobuustheid, het vergroten van de biodiversiteit, duurzame energieopwekking of bijvoorbeeld lokale voedselproductie. Dit kan misschien direct van de markt gevraagd worden, maar vooral de gemeentes zouden hierbij de regie moeten hebben.